De vrije voorganger
Als voorganger heb ik grote vrijheid: ik kies de liederen, verwoord de gebeden, kies de Schriftlezing en 'bepaal' de preekinhoud. In alle vrijheid... of toch niet?
Hoe vrij is de voorganger in de vormgeving van de liturgie?Laat gemeenten (kerkenraden) zelf een gewogen beleid voeren op de vorm van de liturgie. Dan ligt de verantwoordelijkheid bij meer dan één en kan er sprake zijn van een goede continuïteit. Binnen de kaders van een voorgegeven orde van dienst zijn er voldoende inhoudelijke keuzes te maken om de eenheid van iedere specifieke eredienst te onderstrepen.
In de begintijd van de Reformatie in Nederland verschenen er handboeken die de eredienst voorschreven, inclusief de gebeden. Mogelijk hing dit samen met het feit dat tot die tijd in de Rooms Katholieke orde van dienst ook vaststaande teksten werden gebruikt. De predikanten die overgingen naar 'de nieuwe leer' waren lang niet allemaal even goed gewend met vrije formulering te werken. Gaandeweg vervalt deze oriëntatie op voorgeschreven teksten en zijn gebeden veelal vrij geformuleerd (alhoewel soms in meerder of mindere mate wel thuis voorbereid en op schrift gezet). De merkwaardige gedacht was (is?) wel gehoord dat 'vrije' gebeden meer 'echt' zijn dan formuliergebeden, omdat bij het vrije gebed het hart spreekt en bij het voorgegeven gebed met name het verstand.
Bij het vrije gebed lijkt de werking van de Heilige Geest makkelijker en sneller te herkennen en te begrijpen. Die gedachte werkt bredere door. Bijv. bij de keuze van de liederen. Wie stelt dat vast? En waarom een beperking van bundels? Waarom een vooraf vastgesteld lijstje en geen ruimte voor een spontaan lied of een 'verzoeknummer'? In nog verdere uitwerking is om deze reden de standaard lezing van de 10 Geboden, het Onze Vader en de Geloofsbelijdenis 'verdacht' geworden. Zeker de geloofsbelijdenissen, die toch maar 'woorden van mensen' zijn, zijn statisch en dat verhoudt zich toch niet tot de levende werking van de Heilige Geest?
In later tijd is juist de vrijheid op andere wijze bekritiseerd. Bij de vrije gebeden put de voorbidder wel heel sterk uit de eigen individuele bron, terwijl het toch gaat om gezamenlijke gebeden. Het verzoek tot, en het doen van, voorbede in de samenkomst van de gemeente is hierin een rijke en mooi correctie.
In de praktijk van de protestants-gereformeerde eredienst is er voor de voorganger 'een eigen verantwoordelijkheid, maar hij/zij is wel gebonden aan de agenda en het script' van de gemeente. (Het Heilige Gebeurt, blz. 40). Kerkgangers mogen verwachtingen hebben en de voorganger moet aan rolverwachtingen voldoen. Geen enkel individu staat nu totaal vrij van verwachtingen en verantwoordelijkheden in de eredienst. Wel kun je over die verwachting doorspreken en reflecteren. Veelal, denk ik, ontstaat en wrijvingen tussen leden en/of de voorganger(s) als de verwachtingen te veel verschillen. In onze post-moderne hyper-individuele tijd ligt hier een aardig aandachtsveld.
De voorganger die vrij wordt gelaten is niet vrij. Hij heeft keuze-vrijheid, maar zal altijd gebonden zijn aan (rol)verwachtingen. Ik vind dit een mooi en lastig spanningsveld. Volgens mij raakt dit namelijk evenzeer de 'vrijheid' van een kerkenraad in 'de huidige tijd, die vraagt om nieuwe vormen'. Laten we heel goed doordenken hoe groot onze 'vrijheid' eigenlijk is. En wat die vrijheid dan betekend. Heb de verwachtingen scherp en handel van daaruit richting beleid. De Christelijke gemeente zal dan haar keuzes niet willen maken op grond van de grootste gemene deler van de verwachting van haar leden. Maar centraal en bovenaan moet de vraag staan: HEERE, wat wilt U dat wij doen zullen?
Als voorganger ben ik niet vrij. Ook niet vogel-vrij-verklaard voor iedere mogelijke reactie van hoorders. Ik ben gebonden, moet me laten binden, steeds weer. Gebonden aan Gods Woord. Gebonden aan de leiding van de Heilige Geest. Gebonden aan de luisterhouding en aan gehoorzaamheid. En zo gebonden om dienstknecht te zijn in de verkondiging. Doorgeven wat werd ontvangen in het luisteren en onderzoeken van de Schriften. En dát geeft vrijheid! Het Woord maakt vrij! Wonderlijk genoeg, door 'mijn' woorden heen spreekt God zondaren vrij! Een zegen voor anderen, ook voor mij. Zo toch dus door genade 'een vrije voorganger'!